کاریکاتوری که موجب توقیف روزنامه «حیات نو» شد / دفاع از آزادی مطبوعات یا دفاع از خط امام؟!

روزی که سحر افاضلی خبرنگار روزنامه حیات نو روبرو دکتر غلامعباس توسلی استاد سالخورده گروه جامعه شناسی دانشگاه تهران نشست تا با او درباره ی «سرمایه اجتماعی» سخن بگوید، شاید در مهیب ترین کابوس هایش نیز نمی توانست تصور کند که این مصاحبه، جنجالی عظیم به راه خواهد انداخت. مصاحبه چند روز بعد روی پیشخوان روزنامه فروشی ها جای گرفت. صفحه ی اندیشه ی این روزنامه را اگر روز هجدهم دی ماه 1381 می گشودید، شاید جز تیتر درشت: «هنوز به مرز فروپاشی نرسیده ایم» کمتر چیزی توجه تان را به خود جلب می کرد. اما گرچه به تعبیر توسلی ساخت اجتماعی در ایران هنوز به مرحله فروپاشی نرسیده بود، اما این نوشتار با خود فروپاشی روزنامه حیات نو را همراه می آورد.

حیات نو را هادی خامنه ای منتشر می کرد. برادر رهبر جمهوری اسلامی که از دیرباز راهی را پیموده بود که چندان به مذاق برادر بزرگتر خوش نمی آمد. حیات نو پس از توقیف فله ای مطبوعات در بهار 1379 سربرآورد تا هم جانشین نشریه ی پیشین او «جهان اسلام» شود و از سویی در آن روزهای غمبار که پیشخوان مطبوعات را سکوتی قبرستانی فراگرفته بود، به مانند نسیمی روح نواز باشد.
حیات نو گرچه نتوانست نشاط «جامعه» و «توس» و بی پروایی «صبح امروز» را در خاطر آورد، اما در خزان آن روزهای مطبوعات ایران، توانست راوی رخدادهای مهمی باشد. از حمله به سروش و کدیور در خرم آباد گرفته تا دادگاه کنفرانس برلین. از انتخابات ریاست جمهوری هشتم گرفته تا بازداشت لقمانیان نماینده مردم همدان. حیات نو گرچه تا ماههای آخر حیاتش، عبوس و گرفته باقی ماند ( و در این میان مصاحبه های معروف منصور ضابطیان و طرح های نیک آهنگ کوثر استثنا بودند)، اما بازتابنده روزهای بیم و امید اصلاحات بود. روزنامه ای که در هنگامه پرامید مجلس ششم سر برآورد و سرانجام در روزهایی که اندک اندک کشتی دولت اصلاحات به گِل عافیت طلبی فرومی نشست، از پیشخوان مطبوعات رخت بربست.
اما ذره بین بدستان مقیم کیهان، کاریکاتور بسیار قدیمی استفاده شده در این گفت و گو را به آیت الله روح الله خمینی شبیه دانستند. بهانه ی توقیف «حیات نو» یافته شد. به ویژه آنکه جناح محافظه کار نیک از احساس نیروهای خط امام آگاه بود و می دانست که بدین واسطه خواهد توانست بازی را در زمین حریف به اندک تلاشی پیروز گردد. همین اتفاق نیز افتاد. جنجال محافظه کاران، اصلاح طلبان را در موضع ضعف نشاند. نام آیت الله خمینی کار خودش را کرد و این بار اصلاح طلبان بجای آنکه در برابر این اتهام افکنی مقاومت کنند، از موضع ضعف و در مقام اثبات وفاداری شان به آرمان های امام و انقلاب برآمدند. هادی خامنه ای و مهدی کروبی چهار روز بعد در جلسه ی علنی مجلس نطق هایی ایراد نمودند که بیشتر از موضع ضعف و ابراز ارادت به آرمانهای امام و انقلاب بود تا نقد این بداخلاقی آشکار محافظه کاران.

هادی خامنه ای در جلسه ی علنی 22 دی ماه 1381 به پشت تریبون رفت و چنین گفت: «فضای آکنده از سوتفاهم و بدگمانی در چند روز گذشته، روزنامه حیات نو را که در این سالها همیشه دغدغه اندیشه ناب اسلامی داشته است، بطور موقت در میان راه بازداشته است. آنکه در کانون این موج نشسته است بنده هستم. من که همه داشته ها و باورهای زندگی سیاسی ام، در طول بیش از چهار دهه، آکنده از نام امام خمینی و پیروی از اوست و افتخار زندگی ام را با وفاداری به راه و مرام او پیوند زده ام.» خامنه ای افزود: «امروز این شاگرد همیشگی مکتب امام بهای ارادت به مرادش را با این سخن تلخ روزگار می پردازد که او را به توهین نسبت به استاد و راهنمایش و محبوبش متهم و متصف می کنند… به خود گفتم ای کاش در کنج حبس و زیر شکنجه رژیم ستمشاهی از پا در می آمدم و این روزگار را نمی دیدم… کاش آنانکه قصد جانم را کرده بودند، تیر در نشانه نشانده بودند. من که در هنگامه جشن و پایکوبی منکران و مخالفان او با یاران خود حدیث غربت و حسرت یار را به خلوتی می بردم، چگونه در دورانی غریب و حسرت بار قرار گرفته ام که باید پاسخگوی این اتهام باشم؟»
خامنه ای افزود: «طرح تزئینی که در کنار مقاله ای چاپ شده و انتساب به نیتی توهین آمیز را به راه انداخته است، مربوط به 65 سال پیش است که توضیحات آن را در شماره جمعه روزنامه حیات نو دادم» وی سپس تصویر آن شخص را نشان داد و گفت: «خود داوطلبانه برای پیگیری موضوع، دو روز روزنامه را تعطیل کردم تا در صورت احراز مسامحه عمدی، اولین کسی باشم که با آن بستیزم، اما گویا این کافی نبود»
هادی خامنه ای اضافه کرد: «آنانکه به این موضوع یا از سر احساسات وفادارانه و یا نیات دیگر دامن می زنند، تصویر یک قاضی بیگانه را به جای آن بزرگمرد پنداشته اند»
خامنه ای در ادامه چنین گفته بود: «هرچند این احساسات وفادارانه برای آن امام عزیز قابل احترام است و حساسیت مردم و علما و مراجع نیز قابل تقدیر و سپاس و برای دشمنانی که جامعه ما را زیر نظر دارند، اخطارگونه و پندآمیز، اما نباید آنگونه عمل شود که به جایگاه رفیع آن عزیز ضربه ای ناخواسته وارد گردد… این سخنان را نه برای خودم و نه برای روزنامه عرض کردم بلکه نگران نسل جوان هستم که باید با روشی درست آنها را به وفاداری و پایداری در راه امام فراخوانیم.»
مهدی کروبی نیز پس از نطق پیش از دستور هادی خامنه ای در نطقی طولانی و پس از بیان جملات ستایش آمیز بسیار درباره ی آیت الله خمینی و پیروی دیرینه هادی خامنه ای از مشی او، باز از موضعی تدافعی با این موضوع روبرو شد. متن سخنان او را از روزنامه همبستگی شماره 637 بازمی خوانیم:
کروبی در ادامه با تقدیر و تشکر از حساسیت جامعه، مراجع تقلید، مدرسان و بزرگان خاطرنشان کرد: «از آنان که عنایت دارند که مبادا به ساحت مقدس امام اساعه ادب شود، تقدیر، تشکر و سپاسگزاری می کنم. البته از هر مفهومی ممکن است سواستفاده شود، اما بین مخلصان و آنان که از روی وفاداری استفاده می برند و کسانی که استفاده ابزاری می کنند، تفکیک قائل می شویم»
کروبی افزوده بود: «به عنوان مثال روزنامه ای مطلبی می نویسد، فرض کنید مطلب این روزنامه بد است و باید دست اندرکاران آن مواخذه شوند. پس چرا این وسط به رئیس جمهوری اهانت می شود؟ مگر رئیس جمهوری مسئول روزنامه است؟ سوابق مدیر روزنامه حیات نو می درخشد، پس این وسط چرا به اصلاحات بد گفته می شود و شعار علیه آن داده می شود و این در شرایطی است که همگان می دانند اصلاحات خواست و رای مردم است.»
کروبی بار دیگر با تشکر از مراجع، مخلصان و معترضان اظهار داشت: «امیدوارم همان طوری که دادگاه محترم ویژه روحانیت در نشستی که با آقای سید هادی خامنه ای قبلا داشتند و بنا بود روزنامه دو روز تعطیل باشد و قرار بود افرادی را ببرند و بعضی ها را هم بردند، بررسی کنند و اصل قضیه را دریابند و عمدی و غیرعمدی بودن آن را تعیین و قضیه را به صورت کامل و واقعی مشخص کنند.»
به گفته وی باید در حضور هیات نظارت، نماینده قوه قضائیه و جامعه مدرسین و غیره، معلوم شود که قضیه چه بوده تا حقی از کسی ضایع نشود.
***
طبق روال مرسوم این بحران ساختگی، نه در دفاع از آیت الله خمینی، بل بهانه ای برای به توقیف کشاندن روزنامه حیات نو بود. محافظه کاران به ظرافت دریافته بودند که نام خمینی، همواره دست و دل اصلاح طلبان را می لرزاند و آنها در دو راهی دفاع از یاد و نام او و دفاع از آزادی مطبوعات و حقوق روزنامه نگاران، ناخواسته در راه اولی خواهند لغزید. همین گونه نیز شد. حیات نو توقیف شد و روزنامه نگاران بسیارش بیکار شدند، اما برخلاف موارد پیشین، این بار کمترین حمایت ها به عمل آمد. کمتر بیانیه ای در محکومیت توقیف این روزنامه صادر گردید و به جای آن، از حساسیت های مراجع و دوستداران امام تقدیر می شد!
ماجرای توقیف روزنامه حیات نو و کاریکاتوری 65 ساله که به بنیانگذار جمهوری اسلامی تشبیه شد، یکی دیگر از حوادث تامل برانگیز دوران اصلاحات به شمار می آید!