از لیلای مهرجویی تا شادی صدر ؛ زایایی سکوت و نازایی جنسی !

توضیح ضروری : استفاده نکردن از پیشوند « آقا » یا « خانم » در این متن کاملا عمدی است !

شادی صدر متنی نوشت و گلایه ای سر داد . جمعی از نوشته ی او خشمناک شدند و عده ای در مقام دفاع برآمدند . اما براستی در پی نفی یا اثبات چه چیزی بودند ؟ شادی صدر در جایگاه یک زن ، یک روزنامه نگار ، یک انسان ، یک فمینیست ؟!
اما کمتر جایی دیدم و خواندم که شادی صدر را چون نشانه ای زبان شناختی در نظر آورند . اشکال شادی صدر آن نبود که سخنی ناشایست و نابایست بر زبان رانده باشد ، بل مشکلی زبان شناختی بود . چینش واژگونه ی کلمات در پس یکدیگر ؛ یا شاید شلختگی در نظم دادن به آنچه پس ذهنش ، او را می آزرده است . رنجی که شاید از تن جنسی اش برخاسته باشد ، اما در نهایت جایی ورای کالبدش و در ساخت فرهنگی جامعه ای که از آن می نویسد قرار می گیرد . شادی بجای زدن پلی میان تن جنسی اش و ساخت فرهنگی جامعه اش ، به نوعی تمایزآفرینی جنسی دست می زند . تن جنسی خود را در میانه ی میدان قرار می دهد و با نگاهی ذات باورانه ، تن های جنسی ناساز را غربال می کند . البته آنچه شادی صدر می کند ، تا حد زیادی قابل درک است . زنان ایرانی در پهنه ی تاریخ در هراس از نگاه های بیمار بوده اند … مدام تن جنسی خود را در خواب و بیداری ، با چشمان نیم باز بسته کاویده اند . اما این وحشت تاریخی نباید مبنای تمایزآفرینی یا چونان مفری برای رهایی باشد . بایستی میان تن جنسی و فرهنگ جنسیتی پلی زد . تن جنسی که بواسطه ی زبان بتواند خود را بنگارد ، می تواند به یک ساخت فرهنگی نیز تبدیل شود . زنان نیازمند نگاشتن « خویشتن » اند … زنان بیشتر محمل مردان بوده اند ، چون قلمی که در مرکبی سرخ فام فرو برده می شود تا مرد را بنگارد . این دریغی است به قدمت پیشاتاریخ که تا امروز ما نیز پیش آمده است . پس عجیب نیست که این روزها شادی صدر را در دام خود انداخته باشد . البته شادی صدر در حال نوشتن است … اما در حال نگاشتن بیزاری خود و تن جنسی تمایز آفرین اش . رهایی جنسی زنان تنها زمانی فراخواهد رسید که بتوانند زبانی برای نوشتن خود بیابند ، چه آنکه نگاشتن تن جنسی خود ، یگانه راه بازگشت زنان به پهنه ی واقعیت و امکان برقراری نوعی دیالکتیک جنسیتی میان زنان و مردان است . می دانم شادی صدر مدتی است که از ایران دور است ، اما به یقین « لیلا » ساخته ی داریوش مهرجویی را دیده است . شادی را به تماشای دوباره ی این فیلم ( یا لااقل مرور ذهنی آن ) دعوت می کنم . لیلا را بیاد آورد با چشمان خیره ی بی فروغ و لبان دوخته اش. به همسرش رضا و دیگر زنانی که از گردش چرخه ای مهیب تر ، لحظه به لحظه در حال خلق و میرایی اند . از شادی صدر می خواهم بار دیگر این موضوع را در ذهن خود مرور کند : فرض ی کنیم که دیگر هیچ مردی ، زن را یک شیئی و ابزار تلذذ خود نبیند ، دیگر هیچ مردی در کوی و برزن زنی را متلک نگوید ، ضعیفه اش خطاب نکند … آیا مساله ی زنان حتی با تحقق این ایده آل ها به سامان خواهد شد ؟! آیا رنج لیلای مهرجویی تنها بسته به عواملی است که شادی صدر برمی شمارد .
لیلای مهرجویی راهی را برگزید که می دانم در پس آن ، تردیدهایش را بازخواهد یافت . لیلای مهرجویی با سکوتش ، شروع به نگاشتن خود کرد و زایایی سکوت اش بر نازایی جنسی اش غلبه کرد . شاید این روشی باشد که فمینیست های برابری خواه ایرانی را سودی بخشد !
این هم شرح یادآوری شخصی من از فیلم لیلا :

***********************************************************

آزار دادن و آزار دیدن ، محصولی طبیعی از یک تناوب ساده اند . آزردگی از آزردن دیگران ، مسیر بسته ای از تردیدهای انسانی بجای می گذارد . چرا که تردیدهای ذهنی در جامعه ای که پنجره هایش پیاپی به روی مردمان باز و بسته می شوند ، انقباض و انبساط می یابند ، گاه در هم فشرده و گاه پس می رانند ؛ حس دوگانه ای از آزردگی را بازتاب می دهد . خزیدن به درون تنهایی ، در جامعه ای که گستاخی اش تا پس ذهن آدمی امتداد می یابد !
این احساس متعادلی است ؛ چرا که در نهایت تردیدهای انسانی را دربر می گیرد و با در هم فشردن و سپس رها کردنشان ، حکم آغوشی را دارد که درون ما بر تردیدهایمان گشوده است .
تردید ، محصول مشترک رنج و سرمستی است . احساسی از رها ماندن در فضا و لبخندهای ماسیده بر چهره است . این « تردید » صرفا به عنوان پدیده ای جنسی یا اجتماعی مورد توجه قرار نمی گیرد . تردید ، کلیتی دربرگیرنده از همه ی زندگی ماست . واژه ای است نشانه ی تعادل ، که اگر دگرگونه تفسیر شود ، هولناک ترین پدیده ها خواهد بود .
مهرجویی ، « لیلا » یش را از جایی می گشاید که « تردید » ، تعبیر به « غم » می شود ، آزردن در آزردگی و « نبودن » به بهای « بودن » پنداشته می شود . اما همه ی ماجرا این نیست . دنیایی که لیلا در آن بسر می برد ، اجتماع توده وار بهم فشرده ای است ، با آدمهایی که چنان به یکدیگر نزدیک شده اند و در غم و شادی یکدیگر را همراهی می کنند ، که به تدریج آنچنان در بافته ی وجود یکدیگر پیش می روند که مصادره ی تردیدهای یکدیگر را نیز با برگزاری رسومی آئینی ، روا می دارند . لیلا ، تصویر زنانی است که بر تردیدهای یکدیگر چنگ انداخته و تردید زندگی ساز را به رنجی زندگی سوز بدل کرده اند . سالها پیش جهانبخش نورایی در نوشته اش بر لیلا ، او را در پشت روسری سیاهش بیاد می آورد ؛ حاشیه ای سیاه بر یک تردید مرده ! اما پس از گذر سالها ، این تنها لیلا ، همسر رضا نیست که در نظرمان می آید . مادر رضا ، خاله شمسی و حتی آن دخترک / زن دوم نیز در بستری همگون در کنار لیلا نهاده شده اند . آنها نیز سیاهپوش اند ، حتی لباس سفیدی که دخترک در شب عروسی اش پوشیده است نیز ، پیش و پس در جامه ای سیاه تسکین می یابد . سیاهی رنگ تردید نیست ، رنگ رنج است و از آنجا که زندگی خود سراسر تردید است ، پس این سیاهی را باید تردیدی بر این رنج شمرد .
آیا «باید» رنج کشید ، اصلا «چرا» رنج می کشیم ؟! لیلا این پرسش ها را هر روز و هر شب با خود دارد ، او «باید» را می پذیرد ، چرا که « چراهای رهایی بخش » را در وجود او میرانده اند . «چرا» ؛ واژه ای دوست داشتنی که تردیهایمان آویزان بر آن در ذهن ما پیچ و تاب می خورند ؛ اما اگر تردیدهایمان را از ما بگیرند ، «چرا» یی باقی خواهد ماند ؟!
لیلا به «باید» تن می دهد ، آنچنانکه «چرا» هایش را از او گرفته باشند … آن شادمانی و پرچانگی و رویابافی های لیلا در آغاز فیلم ، رفته رفته در جملاتی بریده و گنگ و سرانجام در غبار سکوتی ابدی-ازلی پیچیده می شود . لیلا ، تصویر درهم ریخته ی یک تردید عقیم است !
اتفاقا نازایی لیلا ، بیشتر نشان از عقیم ماندن تردیدهای او دارد . نشان از نازایی سنت هایی است که پیرامون ما را فراگرفته اند . دیری است در جامعه ای به سر می بریم که بر مازوخیسم زنانه زیر لوای شکنندگی جنس زن سرپوش نهاده می شود و تردید به مثابه دوئلی مردانه ، و از مظاهر قدرت و استواری شمرده می شود .
لیلای مهرجویی ، تصویری است یکسر متنافر با این چینش سنت ها . نگاه لیلا شکننده نیست . می تواند تا ماهها و سالها لب فروبندد و سکوت کند تا تردیدهایش را دگرباره بازیابد . اما رضا به مراتب درهم ریخته تر است . درباره ی او دیگر نمی توان فریب سنت ها را خورد . در سنت دیرپای مازوخیستی زن ، آزردگی نه بعنوان لذت ، بل به مثابه یک ضرورت ، به مرد نیز انتقال خواهد یافت . این چنین است که نازایی لیلا در نگاهی گسترده تر ، می تواند حکایت نازایی رضا، مادرش و همه ی آنهایی باشد که می بینیم .
مهرجویی در تصویر رابطه ی لیلا با مادر رضا ، تفاوت های میان نگاه نادرانه و عاشقانه را بهتر بازمی نمایاند . جلوه های سادیستی و سلطه گر مادرانه در برابر کنش های خودآزار عاشقانه ؛ نشان از گسستگی میان تردیدهای بشری است . تردیدهایی که در بستر اجتماعی ، مفهوم دیگری می یابد . بدین سان که زن ایرانی ، همواره در میانه ی برعهده گرفتن نقش مادرانه یا عاشقانه اش سرگردان مانده است ( براستی چه کسی می تواند به یقین بگوید که تهمینه همسر رستم بود یا مادر سهراب ؛ عاشقی دلداده بود ، یا مادری که عقل سرد را برای پسرش به ارمغان آورده است ؟! ) این چنین است که لیلا نیز در طول فیلم ، چند جایی همسرش رضا را با لفظ « پسرم » خطاب می کند ! این مساله ی مناقشه برانگیزی است که آیا می توان توامان « زن » و « مادر » بود ؟!
مادر در جامعه ی سنتی نقش سوداگرانه ای را بازی می کند . نمود عاطفه ای است که از دل بازار و مناسبات سرمایه بیرون آمده است . شاید از همین روست که مهرجویی ، مادر رضا را اغلب با هدیه و پیشکشی در دست نشان می دهد که همواره پیش روی لیلا نهاده است . او برای آنکه نقش عاشقانه ی لیلا را در مقامی مادرانه تقلیل دهد ، دست به دامان قدرت بازار شده است !